Những áng văn
Thế hệ đội tuyển Văn của hàng chục năm về trước thường bước vào các buổi phê bình văn chương trước hết bằng một câu trích dẫn kinh điển: “Văn học là nhân học.” Câu nói lừng danh ấy của nhà văn M.Gorki đã đi cùng với không sao nhiêu đời học sinh trong các bài thi học trò giỏi, những đoạn bình văn, giảng nghĩa văn chương. Vì văn chương là nhân học, học làm văn là học làm người. Bước vào thế giới của văn học đòi hỏi mỗi người phải bao dung hơn, thấu đáo hơn, quan sát và lắng tai nhiều hơn. Vì phải nhìn đời và sống thế cục như vậy, những người đến với môn phẳng phiu cả tình ái mới thực thụ cảm nhận được niềm vui của con người, nỗi đau của thời cuộc hay cả thế giới sống động trong văn học.
nhìn nhận văn học, dưới mọi hình thức, cần một sự thấu hiểu và cái nhìn rộng mở hơn là phán xét, chưa nói tới thù ghét hay công kích. Như cách
Bài Văn ngay khi được san sẻ trên mạng tầng lớp đã vấp phải những chỉ trích từ rất đông người dùng mạng tầng lớp, đi cùng với các bài phân tách từ nhiều ý trung nhân thích môn Văn về sự lạm dụng kỹ thuật, lạm dụng từ ngữ làm mất đi vẻ đẹp chân phương của bài thơ Sóng. Song song với những ý kiến góp ý tích cực là không ít các phản hồi mang ngôn ngữ đả kích, thù ghét, công kích cá nhân chủ nghĩa người viết. Một mặt, tôi có cùng chung ý kiến với những phản hồi tích cực khi nhận thấy sự thừa mứa trong ngôn từ dẫn đến các câu văn lùng nhùng, không thông minh cùng với việc đẩy vấn đề đi quá xa, lạm dụng kỹ thuật viết không cần thiết. Nhưng ở một mặt khác, bài phân tích là sự thách thức với những cách hiểu truyền thống mà Văn học, cũng như nhiều môn học hay vấn đề từng lớp khác, đang đặt ra cho chúng ta.
văn chương là một trải nghiệm cá nhân. Người học Văn nhìn những giá trị nội dung và giá trị nghệ thuật, trong đó có cả ngôn từ theo những tưởng tượng khác nhau. Với những điều dị biệt, chúng ta có thiên hướng chống cự lại trước khi có thể hài lòng hay yêu thích. “Sóng” của Võ Lập Phúc không giống như phần lớn cách ngó “Sóng” của đa số mọi người qua những bài giảng của đay phổ biến. Hệ thống ngôn từ, cấu trúc bài viết, cách diễn giải của Phúc khác so với những ngóng thông thường của chúng ta về “Sóng” của Xuân Quỳnh.
Người ta từng dè dặt cho những bài văn điểm 10 cũng vì sự dị biệt về ý kiến khi đánh giá cảm nhận chủ quan của người khác. Bài phân tích này có thể hay, có thể dở, có thể khó hiểu trong mắt người này, dễ hiểu trong mắt người kia (hoặc không có ai). Việc quy chụp một bài tuần những tiếng nói chỉ trích nặng nề, không đặt mình vào vị trí của người viết sẽ chỉ khiến bạn mắc kẹt trong những ngôn ngữ văn chương mà bạn vẫn thường kêu ca rằng “rập khuôn, văn mẫu, giáo điều”.
Trong một thử nghiệm từng lớp trong series “100 Humans” trên Net flix, người ta có hỏi điều gì/chi tiết gì tạo nên vẻ đẹp của một con người? Câu giải đáp không nằm ở mắt, miệng, nụ cười… nó nằm ở “sự thân thuộc”. Chúng ta yêu thích sự thân thuộc, dễ rung cảm với những áng văn thân thuộc, chấp thuận những thứ ngôn ngữ đã trở đi trở lại rất nhiều lần. Trước văn chương, con người cũng đầy nghịch lý. Bạn mong muốn thoát khỏi “văn mẫu” nhưng cũng dè dặt trước những sự đổi thay quá đột ngột.
Nếu không chỉ trích nặng nề, thử đọc lại bài văn trên một lần nữa, dễ thường không có điều gì mới mẻ bạn có thể học được? Tôi cũng không cảm được hết những suy nghĩ của cậu sinh viên năm 2 ấy nhưng tôi biết được rằng, có những thứ trong bài phân tích đó mình có thể học được và những điều mình có thể cải thiện, khi đặt bản thân trong một vị thế văn chương như vậy. “Một nồi lẩu thập cẩm”, “một thứ hổ lốn” ... như các bạn nói, nhưng nếu thử nhìn sâu vào bên trong - tôi dám chắc bạn vẫn thấy nhấp nhánh những điều tươi đẹp.
Một cô giáo dạy văn trẻ từng nói với tôi rằng, ngôn ngữ là sinh ngữ. ngôn ngữ được sinh ra từ đời sống dùng hàng ngày. Chỉ 10 năm trở lại đây thôi, không ai biết “thấu cảm” hay “an yên” là gì. “Thấu cảm” ra đời, theo tôi nhớ không nhầm, từ một cuốn sách của tác giả Đặng Hoàng Giang và được đưa vào đề thi văn. Còn an yên? có nhẽ chỉ vì nó nghe thật đẹp khi cả “an” và “yên” đều có cùng sắc thái. Có rất nhiều từ lạ, thậm chí chưa từng thấy bao giờ xuất hiện trong bài phân tách của Võ Lập Phúc. Đó là một “bữa tiệc” ngồn ngộn, ngon hay dở tùy người cảm nhận, nhưng kiên cố sẽ gieo vào đầu người đọc những ý niệm mới. Đừng công kích những từ ngữ bạn cho rằng “cao siêu, hoa mỹ” ấy vì không biết một ngày nào đó, có thể bạn thấy mình đã vô tình đưa nó vào bài viết của mình.
Khi bắt đầu đọc Shakespeare, hoặc gần gụi hơn là Ray Bradbury với 451 độ F, Frankz Kafka với Vụ án hay Vladimir Nabokov với Lolita, tôi cũng mất thời gian để hiểu hết những ngôn từ phức tạp, các tầng sau ý nghĩa và những quan điểm triết học, phản địa đàng, những Kafkaesque. Tôi không có ý so sánh những đại văn hào với một cậu sinh viên về mặt văn học, chất lượng nội dung hay giá trị nghệ thuật. Điều quan trọng là ở cách chúng ta hấp thụ. Tôi đã từng từ khước kết nạp. Tôi đã từng bỏ Bắt Trẻ Đồng Xanh chỉ sau vài trang nhưng lại nỗ lực đọc để cuối. Bạn biết gì không? Tôi vẫn không thấy Bắt Trẻ Đồng Xanh hay, nhưng ít ra, tôi đã hài lòng mong một bài văn hay một bài phân tách không phiến diện, để không phải bình luận rằng, “đáng sợ quá, đọc vài dòng thôi đã không muốn đọc tiếp.”
Bạn không thể võ đoán và vô lý khi mới đọc vài dòng đã áp đặt cả một ý kiến đáng sợ lên bài văn vài trang của một người được.
Suy cho cùng, tôi cũng không cảm nhận được cái hay của bài văn Phúc viết nhưng tôi hiểu cảm giác của một người viết nhận rất nhiều sự chỉ trích. Đối diện với văn chương, đừng để những thứ xấu xa nhất trong ngôn từ nhấn chìm bạn, để rồi không thể ngẩng đầu nhìn văn học như một tấm gương phản ánh con người. Chê bai Võ Lập Phúc một cách độc đoán không khiến bạn viết hay hơn nhưng vững chắc sẽ khiến bạn xấu xí hơn.
Và đọc những bài phân tách như vậy, tôi thấy có động lực hơn để tìm về những thứ văn học đơn giản, thay vì ngồi chỉ trích một cậu sinh viên 19 tuổi viết ra một câu chuyện “Sóng” của mình chứ không phải của “Sóng” trong lòng mạng từng lớp. Tôi nhớ “Tiếng Việt” của Lưu Quang Vũ và lá thư ông gửi cho Xuân Quỳnh.
"Quỳnh thương yêu,
Em gắng đi về bằng phi cơ cho khoẻ, không mua gì cũng được. Về với anh và con, về với nhà ta đi thôi. Về với phố Huế chật hẹp, với vườn trẻ nơi ta đón Mí, với quán cà phê Nguyễn Công Trứ, nơi ta uống cà phê 2 hào buổi sáng với những gã tía còm, những người công nhân lam lũ và những tay thợ làm đạo cụ sân khấu, về với những con đường chúng ta vẫn đi, những công việc, với cái thành phố nghèo, nơi người ta sống rất khổ mà vẫn luôn tìm cách để sống cho thảnh thơi trong nỗi khổ ấy, sống thanh thản và yên tĩnh.
...
Nếu chúng ta là kẻ không có tài chí lắm, không viết được điều gì to tát, thì cũng sẽ viết được những trang sách về những năm tháng ta sống, về những cay đắng và những niềm yêu thương đơn giản của con người.”
Vậy thôi.